प्रधान मंत्री दक्ष और कुशलता संपन्न हितग्रही (PM-DAKSH)

🌟 प्रधानमंत्री दक्षता आणि कुशलता संपन्न हितग्राही योजना (PM-DAKSH)

🏁 परिचय

सर्वप्रथम, सामाजिक न्याय आणि अधिकारिता मंत्रालय, भारत सरकार यांनी 2020-21 मध्ये सुरू केलेली “प्रधानमंत्री दक्षता आणि कुशलता संपन्न हितग्राही योजना (PM-DAKSH)” ही एक कौशल्य विकास योजना आहे.

या योजनेचा उद्देश म्हणजे समाजातील वंचित घटकांना कौशल्य प्रशिक्षण देऊन त्यांना स्वावलंबी बनविणे. विशेषतः, ही योजना अनुसूचित जाती (SCs), इतर मागासवर्ग (OBCs), आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटक (EWSs), घुमंतु आणि विमुक्त जमाती (DNTs) तसेच सफाई मित्र (Safai Mitras) यांच्यासाठी राबवली जाते.

तसेच, या योजनेअंतर्गत अप-स्किलिंग, री-स्किलिंग, अल्पकालीन प्रशिक्षण आणि उद्योजकता विकास कार्यक्रम (EDP) दिले जातात. परिणामी, लाभार्थ्यांना चांगल्या रोजगाराच्या आणि उत्पन्नवाढीच्या संधी उपलब्ध होतात.

महत्त्वाचे म्हणजे, प्रशिक्षण राष्ट्रीय कौशल्य पात्रता आराखडा (NSQF) शी संलग्न असून, प्रशिक्षणानंतर रोजगार अथवा स्वयंरोजगारासाठी सहाय्य देखील दिले जाते.

🎁 योजनेचे प्रमुख लाभ

1. प्रशिक्षण पूर्णपणे मोफत असून, 100% खर्च सरकारकडून केला जातो.

2. प्रशिक्षणादरम्यान उमेदवारांना मानधन (स्टायपेंड) दिले जाते.

3. प्रशिक्षण आणि मूल्यमापन यशस्वीरित्या पूर्ण झाल्यानंतर उमेदवारांना प्रमाणपत्र दिले जाते.

4. प्रमाणित उमेदवारांना रोजगार किंवा स्वयंरोजगाराची संधी उपलब्ध करून दिली जाते.

🧩 कौशल्य प्रशिक्षणाच्या श्रेणी

1️⃣ अप-स्किलिंग / री-स्किलिंग (Recognition of Prior Learning – RPL अंतर्गत)

👉 लक्ष्य गट:
ही श्रेणी फक्त सफाई मित्र आणि कचरा संकलक (Waste Pickers) यांच्यासाठी लागू आहे, जे समाजातील सर्वात खालच्या आर्थिक स्तरातील आहेत.

👉 पाठ्यक्रम:
प्रशिक्षणामध्ये स्वच्छ व सुरक्षित स्वच्छता पद्धती, तसेच व्यवसायाशी संबंधित प्रमाणित पात्रता पॅक्स (QPs) च्या आधारे प्रशिक्षण दिले जाते.

👉 प्रशिक्षण कालावधी:
सुमारे 35 तासांचे प्रशिक्षण दिले जाते, जे उमेदवारांच्या कामाच्या वेळा लक्षात घेऊन आखलेले असते.

👉 प्रशिक्षण खर्च:
प्रशिक्षणाचा खर्च कौशल्य विकास व उद्योजकता मंत्रालयाने (MSDE) जाहीर केलेल्या कॉमन कॉस्ट नॉर्म्स (CCN) नुसार केला जातो.

👉 इतर लाभ:
सफाई मित्र व कचरा संकलकांना प्रशिक्षण कालावधीत होणाऱ्या मजुरी नुकसानीसाठी ₹500 मानधन दिले जाते.

2️⃣ अल्पकालीन प्रशिक्षण कोर्स (Short-Term Courses – रोजगार/स्वयंरोजगार केंद्रित)

👉 लक्ष्य गट:
SC, OBC, EWS, DNT आणि स्वच्छता कर्मचारी (सफाई मित्र, कचरा संकलक व त्यांचे आश्रित) यांना रोजगारक्षम क्षेत्रांमध्ये प्रशिक्षण दिले जाते.

👉 पाठ्यक्रम:
प्रशिक्षणाचा आराखडा राष्ट्रीय कौशल्य पात्रता आराखडा (NSQF) आणि राष्ट्रीय व्यवसाय मानके (NOS) यानुसार तयार केलेला असतो.
या प्रशिक्षणांतर्गत खालील व्यवसायांवर विशेष भर दिला जातो —
शिंपीकाम, फर्निचर निर्मिती, फूड प्रोसेसिंग, कार्पेट विणकाम, ब्युटिशियन, लेदरवर्क, टायर फिटिंग, लेटेक्स हार्वेस्टिंग, तसेच आर्थिक व डिजिटल साक्षरता प्रशिक्षण.

👉 प्रशिक्षण कालावधी:
प्रशिक्षणाची मुदत 1200 तासांपेक्षा कमी असते.

👉 प्रशिक्षण खर्च:
खर्च कॉमन कॉस्ट नॉर्म्स (CCN) नुसार केला जातो.

👉 इतर लाभ:

• गैर-निवासी प्रशिक्षणासाठी:

  • SC उमेदवारांना ₹1,500 प्रति महिना

  • OBC/EWS/DNT उमेदवारांना ₹1,000 प्रति महिना

  • सफाई मित्र व कचरा संकलक आणि त्यांचे आश्रित यांना ₹1,500 प्रति महिना
    मानधन दिले जाते.

• निवासी प्रशिक्षणासाठी:
  राहण्याची व जेवणाची सोय करण्यात येते आणि त्याचा खर्च CCN अंतर्गत केला जातो.
  मात्र, सफाई मित्र व त्यांचे आश्रित यांना स्वतंत्रपणे ₹500 प्रति महिना मानधन दिले जाते.

3️⃣ उद्योजकता विकास कार्यक्रम (Entrepreneurial Development Programmes – EDP)

या कार्यक्रमासाठी मंत्रालय राष्ट्रीय उद्योजकता व लघु व्यवसाय विकास संस्था (NIESBUD) किंवा भारतीय उद्योजकता संस्था (IIE) यांसारख्या संस्थांना प्रशिक्षणाचे कार्य सोपवते.

✅ पात्रता निकष

1. अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.

2. वय 18 ते 45 वर्षांदरम्यान असावे.

3. खालीलपैकी कोणत्याही गटात असावा —

   • अनुसूचित जाती (SC)

   • इतर मागासवर्गीय (OBC)

   • आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटक (EWS)

   • घुमंतु / विमुक्त जमाती (DNT)

   • सफाई मित्र / कचरा संकलक

4. OBC किंवा EWS उमेदवारांचे वार्षिक कौटुंबिक उत्पन्न ₹3,00,000 पेक्षा कमी असावे.

5. SC, DNT आणि सफाई मित्र गटासाठी उत्पन्न मर्यादा नाही.

6. वैध आधार कार्ड आणि आधार-संलग्न बँक खाते असणे आवश्यक.

7. अर्जदाराने स्किल इंडिया डिजिटल हब (SIDH) वर नोंदणी केलेली असावी.

🎯 लक्ष्य गटानुसार प्रशिक्षण

🕓 उपस्थिती आणि मूल्यमापन

• प्रत्येक उमेदवाराची 70% पेक्षा जास्त बायोमेट्रिक उपस्थिती आवश्यक आहे.

• On the Job Training (OJT) पूर्ण केल्यानंतर प्रशिक्षण देणारी संस्था उमेदवाराच्या उपस्थितीचे प्रमाणपत्र देईल.

• अंतिम मूल्यमापन फक्त OJT पूर्ण झाल्यानंतरच होईल.

• काही जिल्ह्यांमध्ये OJT सुविधा नसल्यास, उमेदवारांना प्रकल्प कार्य (Project Work) करण्याची परवानगी दिली जाईल.

💻 अर्ज प्रक्रिया (Online)

1️⃣ Skill India Digital Hub (SIDH) या संकेतस्थळावर जा.
2️⃣ वर उजवीकडे असलेल्या “Register” बटणावर क्लिक करा.
3️⃣ “Learner/Participant” निवडा.
4️⃣ मोबाईल क्रमांक प्रविष्ट करून OTP तपासा.
5️⃣ पासवर्ड सेट करून लॉगिन करा आणि e-KYC द्वारे प्रोफाइल सत्यापित करा.

📑 आवश्यक कागदपत्रे

• आधार कार्ड (ओळखपत्र)

• पासपोर्ट आकाराचा फोटो

• जात प्रमाणपत्र

• उत्पन्न प्रमाणपत्र (लागू असल्यास)

• वयाचा पुरावा

• राहत्या पत्त्याचा पुरावा

• शैक्षणिक पात्रतेचे प्रमाणपत्र

• व्यवसाय प्रमाणपत्र (सफाई मित्र/कचरा संकलकांसाठी)

• आधार लिंक असलेले बँक खाते / पासबुक

• अन्य आवश्यक दस्तऐवज

ही योजना समाजातील वंचित घटकांना कौशल्य विकासाच्या माध्यमातून सक्षम बनवते, आणि त्यामुळे त्यांना आर्थिक स्थैर्य, स्वावलंबन आणि सन्मानाचे जीवन जगण्याची संधी प्राप्त होते.