आयुष्मान भारत – प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना

तपशील

आयुष्मान भारत योजना, ही भारत सरकारची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. राष्ट्रीय आरोग्य धोरण 2017 नुसार ही योजना सुरू करण्यात आली, आणि तिचे मुख्य उद्दिष्ट सर्वसमावेशक आरोग्य सेवा (Universal Health Coverage – UHC) प्रदान करणे हे आहे.

तसेच, ही योजना शाश्वत विकास उद्दिष्टे (Sustainable Development Goals – SDGs) साध्य करण्यासाठी आणि “कोणताही मागे राहू नये” या तत्त्वाशी बांधील राहून तयार करण्यात आली आहे.

---

आरंभ आणि उद्दिष्ट

सुरुवातीला, आयुष्मान भारत योजनेंतर्गत, आरोग्य सेवा पुरवठ्याच्या विभागनिहाय आणि तुकड्यांतून केलेल्या दृष्टिकोनाऐवजी, समग्र आणि गरजांवर आधारित आरोग्य सेवा देण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे.

या योजनेचा उद्देश म्हणजे आरोग्य व्यवस्थेच्या सर्व स्तरांवर – म्हणजेच प्राथमिक, दुय्यम आणि तृतीय आरोग्य सेवा – प्रतिबंध, प्रोत्साहन आणि निदान यांचा समावेश असलेली समग्र सेवा पुरवणे.

त्याचप्रमाणे, ही योजना दोन परस्परपूरक घटकांवर आधारित आहे:

1. आरोग्य आणि तंदुरुस्ती केंद्रे (Health and Wellness Centres – HWCs)

2. प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना (PM-JAY)

---

प्रधानमंत्री जन आरोग्य योजना (AB PM-JAY)

विशेष म्हणजे, 23 सप्टेंबर 2018 रोजी, झारखंडमधील रांची येथे, भारताचे माननीय पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते AB PM-JAY ची सुरुवात करण्यात आली.

पुढे सांगायचे तर, ही योजना जगातील सर्वात मोठी आरोग्य हमी योजना असून, सुमारे 10.74 कोटी गरीब व असुरक्षित कुटुंबांनासाठी (अंदाजे 50 कोटी लोकसंख्या) दरवर्षी ₹5,00,000/- चे आरोग्य कवच पुरवते.

SECC 2011 (Socio-Economic Caste Census) च्या ग्रामीण व नागरी क्षेत्रातील निकषांवर आधारित कुटुंबांची निवड केली जाते. या योजनेचे पूर्ण वित्तपुरवठा केंद्र व राज्य सरकारद्वारे केला जातो.

---

फायदे

या योजनेंतर्गत प्रत्येक पात्र कुटुंबाला दरवर्षी ₹5,00,000/- पर्यंतची कॅशलेस सेवा मिळते. त्यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• वैद्यकीय तपासणी, उपचार व सल्ला

• हॉस्पिटलमध्ये दाखल होण्याआधीच्या सेवा

• औषधे आणि वैद्यकीय साहित्य

• सामान्य व अतिदक्षता सेवा

• निदान व प्रयोगशाळा तपासण्या

• शस्त्रक्रियेसाठी लागणारी वैद्यकीय उपकरणे

• निवास व अन्नसेवा

• उपचारादरम्यान उद्भवलेल्या गुंतागुंती

• हॉस्पिटलमधून सुटल्यावर 15 दिवसांपर्यंत फॉलो-अप केअर

याशिवाय, या योजनेमध्ये कुटुंबातील कोणताही सदस्य किंवा सर्वजण या कवचाचा लाभ घेऊ शकतात. कुटुंबाचा आकार किंवा सदस्यांचे वय यावर कोणतीही मर्यादा नाही. सर्व पूर्वीपासून असलेल्या आजारांचाही समावेश पहिल्याच दिवशीपासून होतो.

---

पात्रता निकष

ग्रामीण भागातील पात्रता

खालील 6 वंचनांच्या निकषांपैकी किमान एक निकष पूर्ण करणाऱ्या कुटुंबांचा समावेश केला जातो. शिवाय काही कुटुंबे स्वयंचलित समावेश (जसे की अन्नवस्त्रासाठी अवलंबून असलेले, हातमजुरी करणारे, आदिवासी गट इ.) अंतर्गत येतात:

• फक्त एक खोली, कुचाभिंती व कुचार छप्पर

• 16 ते 59 वयोगटात एकही प्रौढ सदस्य नाही

• कुटुंबात एकही प्रौढ पुरुष सदस्य नाही

• अपंग सदस्य असून, सक्षम सदस्य नाही

• अनुसूचित जाती/जमातींचे कुटुंब

• जमीन नसलेले व कष्टमजुरीवर अवलंबून असलेले कुटुंब

शहरी भागातील पात्रता

खालील 11 व्यवसायिक श्रेणीतील नागरी कामगार पात्र आहेत:

1. भंगार वेचक

2. भिकारी

3. घरगुती नोकर

4. फेरीवाला/हॉकर/रस्त्यावर सेवा पुरवणारे

5. बांधकाम कामगार, प्लंबर, मिस्त्री, वेल्डर, सुरक्षा रक्षक इ.

6. सफाई कर्मचारी/माळी

7. घरातून काम करणारे/शिल्पकार/दर्जी

8. वाहतूक कामगार, चालक, हमाल, रिक्षाचालक

9. दुकानातील मदतनीस, वेटर, डिलिव्हरी बॉय

10. इलेक्ट्रिशियन, मेकॅनिक, रिपेअर कामगार

11. धुणीवाला, चौकीदार

---

अपात्रता निकष (बहिष्करण)

खालील व्यक्ती या योजनेसाठी अपात्र ठरतात:

1. दोन, तीन किंवा चारचाकी वाहन किंवा मोटरबोटचे मालक

2. यांत्रिक शेती उपकरणे असलेले

3. ₹50,000 पेक्षा जास्त मर्यादेचे किसान क्रेडिट कार्ड धारक

4. सरकारी नोकरदार

5. शासनाच्या गैर-कृषी संस्थांमध्ये काम करणारे

6. ₹10,000 पेक्षा जास्त मासिक उत्पन्न असलेले

7. फ्रीज आणि लँडलाइन फोन असलेले

8. मजबूत, पक्के घर असलेले

9. 5 एकर किंवा त्याहून अधिक शेती असलेले

---

अर्ज प्रक्रिया

ऑफलाईन अर्ज प्रक्रिया

आरोग्य मित्र (Arogya Mitra) संबंधित माहिती जसे की नाव, पत्ता, शिधापत्रिका क्रमांक, मोबाइल नंबर, किंवा RSBY URN वापरून लाभार्थ्यांची शोध घेतो. नंतर वैध ओळखपत्रांची स्कॅन केलेली प्रत प्रणालीत अपलोड केली जाते.

पायऱ्या खालीलप्रमाणे:

1. माहिती सादर करणे: PM पत्र / RSBY URN / रेशन कार्ड नंबर / मोबाइल नंबर दिल्यास लाभार्थीची यादी तपासली जाते.

2. BIS प्रणालीमध्ये शोध: SECC, RSBY, राज्य आरोग्य योजना आणि अतिरिक्त डेटाबेस तपासले जातात.

3. व्यक्तिगत ओळख: आधार किंवा इतर वैध ओळखपत्र आणि कुटुंबाचा पुरावा सादर केला जातो.

4. कुटुंबाची ओळख: रेशन कार्डाद्वारे कुटुंबाची पडताळणी केली जाते.

5. मंजुरी/नकार: विमा कंपनी किंवा ट्रस्ट अर्जास मंजुरी देते किंवा नाकारते. अंतिम निर्णय राज्य आरोग्य संस्था घेते.

6. ई-कार्ड जारी: मंजुरीनंतर लाभार्थ्याला ई-कार्ड दिले जाते.

---

अर्ज करा – UMANG अ‍ॅपद्वारे

आवश्यक कागदपत्रे:

1. वय व ओळखपत्र (आधार/पॅन)

2. पत्ता पुरावा

3. संपर्क तपशील (मोबाईल, ईमेल)

4. जात प्रमाणपत्र

5. उत्पन्न प्रमाणपत्र

6. कुटुंबाची स्थिती (सहकुटुंब/न्यूक्लिअर) याबाबतचा पुरावा

7. आधार कार्ड

---

सारांश:
संपूर्णतः केंद्र व राज्य सरकारतर्फे पुरस्कृत असलेली आयुष्मान भारत योजना ही भारतातील आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना मोफत व दर्जेदार आरोग्यसेवा देण्याच्या दिशेने एक मोठे पाऊल आहे. आता या योजनेच्या सहाय्याने, आरोग्यसेवा हा कोणाचाही अधिकार असावा याचा प्रत्यय अधिकाधिक कुटुंबांना येत आहे.